Na tle książki: A.Wróbel (red.) Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Komentarz, Warszawa 2012.
Unia Europejska szanuje prawa, wolności i zasady określone w Karcie Praw Podstawowych, która od momentu wejścia w życie Traktatu z Lizbony ma charakter wiążący. Prawa podstawowe zagwarantowane w EKPCz oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych państwom członkowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa. W konsekwencji, instytucje UE podejmując działania zgodnie z postanowieniami traktatów, w celu wykonania kompetencji powierzonych Unii przez państwa członkowskie, mają obowiązek przestrzegać standardów praw podstawowych. Na straży przestrzegania tych praw stoi Trybunał Sprawiedliwości, który przed wejściem w życie TL rekonstruował wzorzec kontroli czerpiąc inspirację z instrumentów prawa międzynarodowego (w szczególności EKPCz) oraz wspólnych tradycji konstytucyjnych państw członkowskich; a obecnie – opiera się także na postanowieniach Karty.
Unia Europejska, jako jeden z celów, stawia sobie ustanowienie rynku wewnętrznego (art. 3 ust. 3 TUE), który jest definiowany jako obszar bez granic wewnętrznych, na którym zapewniony jest swobodny przepływ towarów osób i kapitału (art. 26 ust. 2 TFUE). Podstawy rynku wewnętrznego tworzą bezpośrednio skuteczne przepisy Traktatu o funkcjonowaniu UE, zakazujące państwom członkowskim wprowadzania ograniczeń tych swobód. Ograniczenia wprowadzane przez państwa członkowskie mogą być uzasadnione koniecznością ochrony praw podstawowych. Wówczas ochrona praw podstawowych jest traktowana jako nadrzędne względy w interesie publicznym, a w konsekwencji – swoboda rynku wewnętrznego ustępuje przed koniecznością zagwarantowania ochrony godności ludzkiej lub wolności zgromadzeń. Jak dotychczas Trybunał uznał, że wolność wypowiedzi może uzasadniać krajowe środki stanowiące ograniczenie swobody przepływu towarów oraz że ochrona godności człowieka uzasadnia krajowe środki stanowiące ograniczenie swobody przepływu usług. Istotne jest to, że w obu orzeczeniach Trybunał uznał kompetencję państw do ustalania zakresu przedmiotowego pojęcia godność ludzka i wolność zgromadzeń, odstępując od ustalenia „unijnego” znaczenia tych pojęć. Można zastanawiać się, czy wejście w życie Karty Praw Podstawowych (art. 1 – godność człowieka; art. 11 – wolność wypowiedzi i informacji) zmieni podejście Trybunału w tym zakresie.
Uzupełnieniem swobód rynku wewnętrznego jest harmonizacja ustawodawstw państw członkowskich. Podstawą harmonizacji w UE są ogólne przepisy kompetencyjne, umożliwiające instytucjom podejmowanie środków w celu urzeczywistnienia rynku wewnętrznego (art. 114-116 TFUE), jak również szczególne przepisy kompetencyjne, które taką harmonizację umożliwiają (np. w dziedzinie ochrony środowiska, ochrony socjalnej czy ochrony konsumentów). Szczególnie interesujący w tym zakresie jest przypadek harmonizacji minimalnej, przewidującej jedynie minimalny standard ochrony wymagany prawem unijnym, przy pozostawieniu państwom członkowskim swobody we wprowadzeniu wyższego poziomu ochrony. Swoboda państw członkowskich w przypadku harmonizacji minimalnej jest jednak ograniczona, bowiem działania państw członkowskich nie mogą naruszać swobód rynku wewnętrznego ani nie mogą godzić w prawa podstawowe.
Państwa członkowskie są generalnie związane obowiązkiem poszanowania praw podstawowych w dwóch sytuacjach:
- przy implementacji aktów prawa unijnego, w szczególności dyrektyw –przy wykonywaniu aktów prawa UE, zwłaszcza rozporządzeń
Po wejściu w życie Karty Praw Podstawowych państwa członkowskie są związane jej postanowieniami w zakresie, w jakim stosują prawo UE (art. 51 ust. 1 Karty). Trybunał przyjmuje w swoim orzecznictwie, że ocena, czy przesłanka stosowania prawa UE została spełniona, wymaga sprawdzenia: 1) czy przepis krajowy stanowi „wdrożenie prawa Unii” lub też występują „inne okoliczności stanowiące łącznik z prawem Unii” lub 2) czy „przedmiot sporu w postępowaniu przed sądem krajowym przedstawia związek z prawem Unii” lub też 3) czy sprawa „podlega zakresowi prawa Unii”.
W świetle tego orzecznictwa jest oczywiste, że również po wejściu w życie Karty państwa członkowskie są związane standardem ochrony praw podstawowych przy implementacji dyrektyw i bezpośrednim stosowaniu rozporządzeń.
Również instytucje, na mocy art. 51 ust. 1 Karty, są związane obowiązkiem poszanowania praw podstawowych.
Należy również wskazać, że szereg postanowień Karty ma szczególne znaczenie dla funkcjonowania rynku wewnętrznego, ponieważ podnosi rangę uprawnień, które już wcześniej przysługiwały jednostkom na mocy innych postanowień prawa UE (większość z nich stanowi kodyfikację wcześniejszego orzecznictwa TS). Należy do nich zaliczyć:
Wolność wyboru zawodu i prawo do podejmowania pracy (art. 15 Karty)
Każdy ma prawo do podejmowania pracy oraz wykonywania swobodnie wybranego lub zaakceptowanego zawodu, poszukiwania zatrudnienia, wykonywania pracy, korzystania z prawa przedsiębiorczości oraz świadczenia usług w każdym państwie członkowskim.
Chociaż art. 15 ust. 2 Karty powtarza swobody zagwarantowane na mocy postanowień TFUE, nie można utożsamiać wolności wyboru ze swobodami. Celem swobód jest urzeczywistnienie rynku wewnętrznego, natomiast wolność gwarantowana na mocy art. 15 Karty – jest prawem podstawowym gwarantującym ochronę wolności jednostki.
Wolność prowadzenia działalności gospodarczej (art. 16 Karty)
Uznaje się wolność prowadzenia działalności gospodarczej zgodnie z prawem Unii oraz ustawodawstwami i praktykami krajowymi.
Przepis ten pozostaje w związku funkcjonalnym z wolnością wyboru zawodu (art. 15) i prawem własności (art. 17). Nie należy jednak utożsamiać wolności ze swobodami rynku wewnętrznego, bo wolność z art. 16 Karty jest prawem podstawowym ukierunkowanym na ochronę indywidualnej wolności jednostki.
Prawo własności (art. 17 Karty)
Równość (art. 20) i zasada niedyskryminacji (art. 21)
Swoboda przemieszczania się obywateli UE (art. 45)