Królak i Wspólnicy - kancelaria radców prawnych i adwokatów spółka K.

Zmiany modelu ustrojowego sądów powszechnych w latach 1989 – 1990

Sylweriusz M. Królak 2012-07-15

 1.     Przełom ustrojowy[1]

Zmiana Konstytucji PRL^[2] i nowelizacje ustaw zwykłych w tym ustawy prawo o ustroju sądów powszechnych, dokonywane w konsekwencji obrad „Okrągłego Stołu”^[3] a zwłaszcza uzgodnień poczynionych podczas prac Podstolika ds. reformy prawa i sądów, wprowadzały zasady, sądowego wymiaru sprawiedliwości, niezależności sądów oraz niezawisłości sędziów jako podstawy funkcjonowania państwa, praworządności oraz ochrony praw obywateli.^[4] Z perspektywy lat, zważywszy na charakter i tempo zmian modelowych w wymiarze sprawiedliwości, dokonujących się jeszcze w roku 1989, a więc w ostatnim okresie istnienia PRL, stwierdzić można że, stanowiły one nie tylko wyraźną zapowiedź, ale wręcz warunek konieczny dla przemiany ustrojowej.   Jak się podkreśla w literaturze przedmiotu, transformacja w wymiarze sądowym, zapoczątkowana w 1989 roku zmierzała do urzeczywistnienia idei trójpodziału władzy i uczynienia z sądownictwa „fundamentu demokratycznego państwa prawnego, mającego być zaprzeczeniem komunistycznego państwa bezprawia”^[5]. Potrzeba wprowadzenia zmian w przepisach o sądownictwie po „Okrągłym Stole” stała się oczywistym postulatem społecznym, ale była wyrażana już wcześniej przez środowiska związane z „Solidarnością” począwszy od lat 1980 -1981[6].

Na współczesny kształt modelowy sądownictwa powszechnego niewątpliwy wpływ wywarły zmiany ustawodawcze dokonane jeszcze w 1985 roku[7]. Uchwalona wówczas ustawa Prawo o ustroju sądów powszechnych,  która przetrwała mimo kilkudziesięciu zmian do końca września 2001 roku, m. in. wprowadzała bowiem domniemanie właściwości sądów powszechnych oraz generalną zasadę, że do ich właściwości należy rozstrzyganie spraw karnych, cywilnych, rodzinnych oraz z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń. Chociaż jej wejście w życie stanowiło próbę zażegnania kryzysu w wymiarze sprawiedliwości oraz pewne ustępstwo wobec narastających społecznych oczekiwań, to jednak dopiero okres przełomu ustrojowego zapoczątkowany konsensusem zawartym przy „Okrągłym Stole” uczynił możliwym dokonanie zasadniczych zmian  w tym zakresie.

 2.  Zlikwidowanie Państwowego Arbitrażu Gospodarczego

Pierwszą z zasadniczych zmian w ustroju sądownictwa, dokonaną w PRL po „Okrągłym Stole” było zlikwidowanie Państwowego Arbitrażu Gospodarczego stanowiącego swoisty organ administracji państwowej i utworzenie wydziałów gospodarczych w sądach wojewódzkich i rejonowych[8]. Taka decyzja ustawodawcza była wyrazem z jednej strony trwających już przemian gospodarczych, które pociągały za sobą z jednej strony konieczność wprowadzenia równości podmiotów wobec prawa oraz rezygnacji z zasady jednolitej własności państwowej, z drugiej strony stanowiąc ucieleśnienie zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości, postulowanej przez środowiska niezależne i opinię publiczną oraz gwarantowanej w myśl art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.

Od dnia 6 czerwca 1989 roku rozpoznawanie spraw gospodarczych zostało powierzone sądom powszechnym. Spory w tym zakresie miały od tej chwili rozstrzygać niezawisłe sądy oceniające meritum sprawy w oderwaniu od przynależności sektorowej strony. Zlikwidowane zostało pojęcie gospodarki uspołecznionej, a co za tym idzie status jednostek gospodarki uspołecznionej. Cały profesjonalny obrót gospodarczy został przekazany sądom powszechnym.

Przewidziano utworzenie sądów gospodarczych jako wyodrębnionych wydziałów sądów rejonowych i wojewódzkich. Miały one być gwarancją obiektywnego rozstrzygania sporów z poszanowaniem samodzielności jednostek gospodarczych bez względu na ich przynależność sektorową. Jednolitość orzecznictwa w sprawach gospodarczych została zagwarantowana poprzez nadzór  instancyjny Sądu Najwyższego. Postępowanie w tych jednostkach było prowadzone zgodnie z przepisami Kodeksu Postępowania Cywilnego. W Dziale 4a wprowadzone zostało postępowanie odrębne – Postępowanie w sprawach gospodarczych. Nastąpiło określenie spraw gospodarczych jako spraw cywilnych, których obie strony są podmiotami gospodarczymi, a spór jest związany z prowadzoną przez nie działalnością gospodarczą. Sądom Rejonowym powierzono rozstrzyganie spraw drobniejszych oraz wydawanie nakazów zapłaty w postępowaniu nakazowym bez względu na wartość przedmiotu sporu. Sądy Wojewódzkie przejęły sprawy przedsiębiorstw państwowych i ich samorządów. Położony został silniejszy nacisk na kwestię szybkości postępowania. Służyć temu miało dążenie do zakończenia sprawy w ciągu 3 miesięcy, możliwość wydania wyroku bez przeprowadzania rozprawy, dopuszczalność wydania wyroku zaocznego, ograniczenie postępowania dowodowego w II instancji, skrócenie okresu w którym postępowanie może być wznowione. Umożliwiono także dotychczasowym jednostkom gospodarki uspołecznionej oddania sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego. Jednocześnie wydziały gospodarcze przejęły orzekanie w sprawach rejestrowych.

3.      Powstanie Krajowej Rady Sądownictwa[9]

Zgodnie z ustaleniami Podstolika „Okrągłego Stołu” ds. reformy prawa i sądownictwa, pełne urzeczywistnienie zasady trójpodziału władzy wymagało zagwarantowania niezawisłości sędziowskiej oraz stworzenia samorządu sędziowskiego, który będzie miał decydujący głos w kwestii powoływania kandydatów na stanowiska sędziowskie. W konsekwencji uznano, iż właściwym w tym zakresie organem władzy publicznej powinna być Krajowa Rada Sądownictwa. Nowotworzona instytucja, posiadająca wysoki autorytet, miała być gwarantem niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów, bezpośrednio wpływać na stan kadry sędziowskiej oraz podejmować ogólne problemy praworządności i sądownictwa.

Ustawą z dnia 7 kwietnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Dz.U. Nr 19, poz. 101) zostały wprowadzone zasadnicze zmiany dotyczące wymiaru sprawiedliwości. Do rangi norm konstytucyjnych podniesiono zasadę nieusuwalności sędziów oraz  zniesiono kadencyjność sędziów Sądu Najwyższego. Nadano nowe brzmienie przepisowi art. 60 ust. 1 Konstytucji PRL  w myśl którego sędziów powołuje Prezydent Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Uchwalona w dniu 20 grudnia 1989  r. ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa  stanowiła również realizacją postanowień art. 60 ust. 3 Konstytucji PRL[10].

Najistotniejszą kompetencją Krajowej Rady Sądownictwa, stało się przedstawianie Prezydentowi wniosków o powołanie sędziego i chociaż organ ten nie nabył samoistnego prawa kreowania obsady urzędu sędziowskiego, to jednak od dnia wejścia w życie ustawy, nikt bez jej wniosku na stanowisko sędziowskie nie może być powołany.

Zgodnie z pierwotnie uchwalonym tekstem ustawy, Rada po rozpatrzeniu dwóch kandydatur zgłoszonych na jedno stanowisko sędziowskie – przedstawiała Prezydentowi wniosek o powołanie sędziego. W odniesieniu do sędziów Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego i sądów powszechnych kandydatów na sędziów zgłaszały Radzie zgromadzenia ogólne odpowiednich sądów. Z uwagi na specyfikę sądów wojskowych zgłaszanie kandydatów na sędziów tych sądów powierzono Ministrowi Obrony Narodowej.

Ustawa do wyłącznej kompetencji Krajowej Rady Sądownictwa przekazała ponadto rozpatrywanie wniosków odpowiednich kolegiów sądów o przeniesienie sędziego (bez jego zgody) na inne miejsce służbowe ze względu na powagę stanowiska służbowego (art. 2 ust. 1 pkt. 2). Przyjęte rozwiązanie z punktu widzenia gwarancji niezawisłości sędziów, stworzyło prawidłowy model podejmowania decyzji w sprawach tak ważnych zarówno dla sędziego jak i dla wymiaru sprawiedliwości. W dotychczasowym stanie prawnym decyzje w tych sprawach w odniesieniu do sędziów sądów powszechnych i Naczelnego Sądu Administracyjnego podejmowało bowiem kolegium sądu na wniosek prezesa sądu.

Zadania Rady, określone w ustawie, dotyczyły również zagadnień ogólnych wymiaru sprawiedliwości. I tak KRS, oprócz rozpatrywania informacji o działalności sądów otrzymał kompetencje w zakresie opiniowania projektów aktów prawnych, a nadto wypowiadania się w sprawach przedstawionych przez Prezydenta i inne organy państwowe, jeśli dotyczyły sędziów i sądów. Ponadto  KRS otrzymała prawo wyrażania stanowisko w zakresie zmian ustrojowych Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego i sądów powszechnych.

Art. 15 ustawy zobowiązywał Ministra Sprawiedliwości do wystąpienia, w terminie dwóch miesięcy od dnia jej wejścia w życie, z wnioskiem o powołanie na stanowiska sędziów tych osób, które przestały pełnić stanowisko sędziego ze względu na przekonania, poglądy polityczne lub działalność społeczną, a wyraziły zamiar powrotu na stanowisko sędziego.”[11]

 4. Utworzenie Sądu Antymonopolowego

Ustawą z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym został utworzony Urząd Antymonopolowy, jako organ administracji państwowej,  któremu powierzono zadanie przeciwdziałania praktykom monopolistycznym poprzez wydawanie decyzji w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego. Ustawodawca postanowił jednak, iż od decyzji tych nie będzie służyła, jak dotychczas, skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego lecz odwołanie do sądu wojewódzkiego (sądu gospodarczego). Sąd ten będzie orzekał jako sąd pierwszej instancji[12].

Przyjęte rozwiązania dotyczące rozpoznawania odwołań przez sąd były wzorowane na przepisach Kodeksu postępowania cywilnego regulujących postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, z tym jednak zastrzeżeniem, że ustawodawca nakazał aby sprawy z zakresu postępowania antymonopolowego były przez sąd rozpoznawane merytorycznie. Wobec tego od wyroków sądów wojewódzkich miało stronom służyć prawo wniesienia rewizji do Sądu Najwyższego.

Sąd Wojewódzki w razie uwzględnienia odwołania  mógł uchylić decyzję lub ją zmienić, a jeżeli uznał częściową zasadność odwołania, był uprawniony do częściowej zmiany decyzji[13].

5.      Utworzenie Sądów Apelacyjnych – Trójszczeblowa organizacja sądownictwa[14]

W myśl uzgodnień ”Okrągłego Stołu”, dotyczących reformy prawa i sądownictwa, wprowadzone zostały zasadnicze zmiany, które znalazły odzwierciedlenie w kolejnych nowelizacjach Konstytucji^[15], a następnie ustawy  Prawo o ustroju sądów powszechnych. Pierwszą ze zmian Konstytucji PRL, dokonaną 7 kwietnia 1989 r., do rangi norm ustrojowych została podniesiona zasada nieusuwalności sędziów oraz m. in. zniesiono kadencyjność sędziów Sądu Najwyższego i zmieniono tryb powoływania sędziów.^[16] W następstwie przyjęcia  nowych rozwiązań konstytucyjnych oraz dokonanej nowelizacji ustaw – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz ustawy o Sądzie Najwyższym^[17] pojawiła się również potrzeba zmian organizacji sądownictwa. Z założenia miała ona umożliwić podniesienie poziomu orzecznictwa, jak również służyć przekształceniu roli Sądu Najwyższego zwłaszcza w obliczu zniesienia jego kadencyjności oraz powierzenia sądom rozpatrywania podań o rewizję nadzwyczajną. Minister Sprawiedliwości jeszcze w październiku 1989 r. polecił podjęcie prac nad niezbędnymi reformami, powołując w tym celu zespół do spraw nowelizacji prawa o ustroju sądów powszechnych.

Dyskusja modelowa

Stosowne propozycje dotyczące nowego modelu sądownictwa powszechnego, zaprezentowano kierownictwu Ministerstwa w lutym 1990 r., a następnie przekazano, do konsultacji prezesom sądów wojewódzkich oraz przedstawicielom nauki. Zaproponowano dwa warianty reformy.^[18]

Wariant „A” zakładał wprowadzenie trójszczeblowego modelu sądownictwa powszechnego w którym sądom pierwszego i drugiego szczebla powierzono wyłącznie zadania sądów pierwszoinstancyjnych, zaś sądowi trzeciego szczebla orzekanie we wszystkich sprawach drugoinstancyjnych.

Sąd I-szczebla, jako odpowiednik dotychczasowego sądu rejonowego miał rozpoznawać wszystkie sprawy podlegające kompetencji sądów powszechnych w I-instancji, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych dla sądu II-szczebla, sprawy tzw. czynów przepołowionych (wypełniających w zależności od okoliczności sprawy ustawowe znamiona wykroczenie lub przestępstwa) oraz odwołania od orzeczeń kolegiów ds. wykroczeń.

Sąd II-szczebla, jako odpowiednik dotychczasowego sądu wojewódzkiego zakładano, iż będzie właściwy w sprawach:

– cywilnych o roszczenia niemajątkowe oraz sprawy majątkowe o wartości przedmiotu sporu powyżej 5 mln. zł.;

– gospodarczych o wartości przedmiotu sporu powyżej 5 mln. zł., sprawach dotyczących inwestycji oraz wszystkich sprawach z rejestrów sądowych;

– z zakresu ubezpieczeń społecznych;

– rodzinnych: o rozwód, ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa oraz unieważnienia małżeństwa;

– karnych: o zbrodnie, przestępstwa prasowe, inne sprawy przekazane sądom wojewódzkim na mocy przepisów szczególnych.

Sąd III-szczebla, powinien zgodnie z tą koncepcją funkcjonować jako II-instancja dla orzeczeń wydawanych przez sądy I i II szczebla oraz rozpoznawać sprawy przekazane mu ze względu na szczególnych charakter, a także wnioski o przyzwolenie na wniesienie rewizji nadzwyczajnej. W tym wariancie sąd III-szczebla nosił miano Sądu Okręgowego. Zakładano, iż na obszarze całego kraju powstanie alternatywnie od pięciu do siedmiu lub nawet dwanaście Sądów Okręgowych. Przyjęto również, że siedziby tych sądów zostaną wyznaczone w miastach posiadających uniwersyteckie wydziały prawa. Sądy Okręgowe sprawowałyby ponadto nadzór pozainstancyjny w formie wizytacji i lustracji, prowadziłyby szkolenie aplikantów oraz doskonalenie zawodowe sędziów i asesorów oraz inne niezbędne agendy ponadwojewódzkie.

Zaproponowany Wariant „B” zakładał stworzenie klarownego systemu trójszczeblowego, który wpłynąłby, nie tylko na odciążenie Sądu Najwyższego, ale i zlikwidowanie dotychczasowej mozaiki organizacyjnej sądów, które na tym samym szczeblu różnią się wielkością i zakresem właściwości. Wariant ten miał również zapewniać „płynny” start zawodowy asesorom, poprzez powierzenie im na początku kariery, spraw najmniej skomplikowanych.

Zgodnie z tym wariantem sądy I-szczebla, w ilości większej od dotychczasowej liczby sądów rejonowych byłyby właściwe w sprawach:

– cywilnych: procesowych o ochronę naruszonego posiadania, wstąpienie w stosunek najmu, eksmisję z lokalu, zwrot pożyczki, ustalenie nieistnienia egzekwowanej należności, sprawy rozpoznawane w postępowaniu upominawczymi nakazowym, sprawy nieprocesowe z wyłączenie spraw zastrzeżonych dla sądów wojewódzkich;

– karnych: o występki z wyłączeniem spraw o występki zastrzeżone dla właściwości sądów wojewódzkich, sprawach z oskarżenia prywatnego oraz wnioskach o warunkowe umorzenie postępowania (po ich przekazaniu do sądu), sprawach penitencjarnych oraz sprawach o czyny przepołowione i w odwołaniach od orzeczeń kolegiów do spraw wykroczeń;

– rodzinnych i nieletnich: opiekuńczych, jeśli wymagają szybkiej interwencji sądu, sprawach nieletnich, sprawach osób uzależnionych od alkoholu oraz wykonawstwa w sprawach opiekuńczych i nieletnich.

Sądy II-szczebla, w ilości odpowiadającej dotychczasowej liczbie województw, będą właściwe do rozpoznawania środków odwoławczych od orzeczeń sądów pierwszego szczebla oraz jako I instancja w sprawach:

– cywilnych: poważniejszych procesowych, w których wartość przedmiotu sporu przekracza 5 mln. zł., sprawach tzw. „działówek” i innych poważniejszych nieprocesowych oraz przekazanych tym sądom na podstawie przepisów szczególnych;

– karnych: o zbrodnie określone w kodeksie karnym i ustawach szczególnych oraz sprawach o niektóre występki przekazane tym sądom na mocy kodeksu karnego lub ustaw szczególnych, sprawach penitencjarnych i z zakresu nadzoru nad postępowaniami wykonawczymi w sprawach karnych;

– rodzinnych: o rozwód, ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa, ustalenia i zaprzeczenia ojcostwa bądź macierzyństwa;

– z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych w I instancji;

– gospodarczych oraz rejestrowych.

Na tym szczeblu miałby być również usytuowany Rodzinny Ośrodek Diagnostyczno-Konsultacyjny.

Sądami III-szczebla miały być Sądy Okręgowe w liczbie od pięciu do dwunastu, rozpoznające wyłącznie środki odwoławcze od orzeczeń sądów II szczebla. Zgodnie z założeniami, w przyszłości możliwe byłoby powierzenie im rozpoznawania w składzie sędziowskim podań o wniesienie rewizji nadzwyczajnej. W dalszej zaś perspektywie, na tym szczeblu możliwa byłaby również integracja sądownictwa administracyjnego i powszechnego. Sądy tego szczebla wyposażone byłyby w pełną infrastrukturę organizacyjną w postaci wydziałów wizytacyjnych, oddziałów kadr, szkolenia, inwestycji, gospodarczych, itd.

Oba warianty przewidywały odciążenie Sądu Najwyższego poprzez zdjęcie z niego obowiązku rozpoznawania zwykłych środków odwoławczych, poza sytuacjami wyjątkowymi, gdy Sądy Okręgowe rozpoznawałyby jako I-instancja sprawy im przekazane na mocy art. 17. § 2. kpk i art. 18 kpc.

Podczas dyskusji nad propozycjami przedstawionymi przez Ministerstwo Sprawiedliwości opowiadano się w większości za wariantem „B”. Jak podkreślił Minister A. Bentkowski rozpoczynając naradę na temat przyszłego modelu organizacyjnego sądownictwa powszechnego, która miała miejsce dnia 8 marca 1990 r.^[19] potrzeba zmian wynika z konieczności wyboru nowego składu Sądu Najwyższego po ustaniu jego kadencji, a w związku z tym, konieczności podjęcia decyzji, co do przyszłej jego struktury. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na konieczność dokonania zmian w modelu sądownictwa były trwające prace nad nowelizacjami Kodeksu Karnego oraz Kodeksu postępowania karnego.

Podkreślano, że istniejąca struktura sądownictwa jest nieklarowna. Sądy będące na jednym poziomie modelu organizacyjnego różnią się między sobą właściwością rzeczową, ilością wydziałów oraz ilością funkcjonujących w poszczególnych jednostkach agend administracyjnych. Prace nad przygotowaniem propozycji modelu organizacyjnego sądownictwa powszechnego prowadzone przez Ministerstwo Sprawiedliwości rozwijały początkowo trzy koncepcje. Pierwsza wersja zakładająca reorganizację sądownictwa w oparciu o obowiązującą wówczas ustawę Prawo o ustroju sądów powszechnych, bez konieczności dokonywania zmian legislacyjnych, była koncepcją oszczędnościową. Odstąpiono od jej realizacji ze względu na niebezpieczeństwo „zaciemnienia” obrazu sądownictwa. Druga rozważana wersja powracała częściowo do struktury istniejącej w okresie międzywojennym i zaraz po wojnie. Koncepcja ta zakładała powołanie sądownictwa dwuinstancyjnego na trzech szczeblach: sądów grodzkich, sądów okręgowych i sądów apelacyjnych. Dyskusje mające za przedmiot taką koncepcję doprowadziły do wniosku, iż jej zastosowanie wpłynęłoby na daleko idące zubożenie zakresu właściwości sądów rejonowych.

Wynikiem wszystkich tych rozważań było przedstawienie przez Ministerstwo Sprawiedliwości do dalszej dyskusji, koncepcji zaprezentowanej jako wariant „B”. Zgodnie z propozycjami przedstawionymi do konsultacji Prezesom Sądów Wojewódzkich oraz przedstawicielom nauki^[20], ostatecznie zaakceptowano model trójstopniowej struktury złożonej z sądów rejonowych, wojewódzkich i okręgowych. Za konieczne uznano jednocześnie znowelizowanie procedury cywilnej i karnej. Wśród dyskutantów akcentowano potrzebę nieśpiesznego realizowania tej koncepcji przy uwzględnieniu okoliczności związanych z upływem kadencji Sądu Najwyższego, przypadającym na dzień 30 czerwca 1990 r. oraz kontynuowanie prac w przyszłości, w kierunku trójinstancyjnego postępowania sądowego, dającego pełniejsze uzasadnienie dla trójszczeblowej organizacji sądownictwa powszechnego.

W konsekwencji toczonej dyskusji, przyjęto koncepcję przeprowadzenia dwuetapowej reformy. Pierwszy etap, realizowany od 1 lipca 1990 r. miał polegać na powoływaniu kolejnych spośród planowanych dwunastu sądów okręgowych. Powinny one sukcesywnie przejmować zadania Sądu Najwyższego w zakresie rozpoznawania zwykłych środków odwoławczych, bez zmiany właściwości sądów rejonowych i sądów wojewódzkich. Drugi etap reformy, realizowany od dnia 1 lipca 1991 lub najdalej 1 lipca 1992 r. obejmowałby wdrożenie pełnej koncepcji reformy struktury sądownictwa powszechnego. Jego realizacja została odsunięta w czasie ze względu na konieczność doszkolenia kadr i nowelizację procedur. W ramach nowej, zreformowanej struktury organizacyjnej, zakładano istnienie około 300 sądów rejonowych, 44 sądów wojewódzkich oraz 12 sądów okręgowych z siedzibami w miastach uniwersyteckich.

W dniu 27 marca 1990 r. stanowisko Ministerstwa zostało zaprezentowane przedstawicielom nauki,^[21] którzy również opowiedzieli się za rozwiązaniem trójszczeblowym z zastrzeżeniem iż sądy wieńczące trójszczeblową strukturę powinny być określane jako sądy apelacyjne, nie zaś sądy okręgowe. Zwrócono uwagę, że zmiany w strukturze wywołają potrzebę całkowitej zmiany kodyfikacji oraz na mogące się pojawić problemy kadrowe. Wątpliwości wzbudziła również kwestia jednolitości orzecznictwa w sytuacji orzekania w instancji odwoławczej przez dwanaście sądów okręgowych (apelacyjnych). Uznano, iż zasadne byłoby utworzenie sądów grodzkich lub gminnych w sądach rejonowych, w celu rozłożenia ciężaru spraw przez przekazanie tymże spraw najprostszych. Przeważał pogląd, że Sąd Najwyższy powinien być sądem kasacyjnym. Uczestnicy dyskusji opowiedzieli się za stworzeniem jak największej liczby sądów rejonowych lub sądów pokoju (sądów podgrodzkich), przy jednoczesnym ograniczeniu ilości tworzonych sądów apelacyjnych ze względu na mogące się pojawić trudności kadrowe i wspomniane wątpliwości związane z jednolitością orzecznictwa.

Również prezesi sądów podczas konsultacji^[22] w większości akceptowali projekt trójszczeblowej reorganizacji sądownictwa, ale jednocześnie krytykowali proponowane zmiany właściwości rzeczowej sądów rejonowych i sądów wojewódzkich (szczególnie przekazanie spraw z zakresu prawa pracy i spraw gospodarczych do sadów wojewódzkich oraz podział spraw rodzinnych między sądami rejonowymi i sądami wojewódzkimi). Powszechnie uznano, że nie istnieją powody żeby wprowadzać ułatwienia dla spraw rozwodowych, więc ich rozpoznawanie powinno pozostać w kognicji sądów wojewódzkich. Przyznano, iż reforma jest konieczna ze względu na zwiększony wpływ spraw który nastąpi w związku z przejęciem odwołań od orzeczeń kolegiów ds. wykroczeń oraz spodziewane sprawy lokalowe związane z wymiarem czynszu. Rozwiązanie trójszczeblowe z zachowaniem dwuinstancyjności przy rozpatrywaniu przez I szczebel spraw „prostszych” uznano za najlepsze z punktu widzenia przygotowania kadry w tych sądach. Zwiększenie kognicji sądów wojewódzkich wpłynęłoby na ich nadmierne obciążenie. W pełni zaakceptowano koncepcję sądów okręgowych jako sądów wyłącznie odwoławczych, zastrzeżenia budziła jednak zbyt duża ich liczba, jak również umiejscowienie ich w miastach posiadających uniwersyteckie wydziały prawa. Zgodzono się co do tego, iż nie należy wiązać obszarów sądów okręgowych z zasadniczym podziałem administracyjnym kraju. Pojawiły się również propozycje rezygnacji z rewizji na rzecz kasacji oraz połączenia sądownictwa powszechnego i administracyjnego.

Wprowadzenie trójszczeblowej struktury

Ostatecznie, kształt przedłożenia rządowego w zakresie zmiany ustroju sądów powszechnych był w dużej mierze zbieżny z rozwiązaniami dyskutowanymi w Ministerstwie Sprawiedliwości. W uzasadnieniu do ustawy  powołującej do życia sądy apelacyjne^[23] wskazano, iż ma na ona celu wprowadzenie struktury trójszczeblowej i jest następstwem nowelizacji Konstytucji RP, która wprowadziła jednolite określenie sądownictwa powszechnego. Powołano sądy apelacyjne jako sądy odwoławcze od orzeczeń sądów wojewódzkich wydanych w I instancji, co winno prowadzić do odciążenia Sądu Najwyższego od rozpoznawania zwykłych środków odwoławczych. W konsekwencji zaś,  wzmacniać jego rolę jako naczelnego organu wymiaru sprawiedliwości, pełniącego funkcje nadzoru nad prawidłowością i jednolitością orzecznictwa wszystkich sądów. Przyczynkiem do takiej zmiany był również poszerzający się systematycznie zakres kognicji sądów powszechnych, w kontekście którego powołanie sądów apelacyjnych miało ułatwić obywatelom dostęp do odwołań od orzeczeń sądów wojewódzkich, a co za tym idzie poprawić dostępność drogi do sądu. Projekt rządowy zakładał utworzenie 10 sądów apelacyjnych, które stanowić miały trzeci szczebel sądownictwa powszechnego, z siedzibami w miastach wojewódzkich o szczególnym znaczeniu społeczno-gospodarczym. Omawiana ustawa^[24] oraz kolejne zmiany w ustawie o ustroju sądów powszechnych rozciągnęły na sądy apelacyjne oraz ich sędziów regulacje dotyczące sądownictwa powszechnego. Ponadto na prezesów sądów apelacyjnych nałożone zostały dodatkowe zadania w zakresie nadzoru nad działalnością administracyjną sądów rejonowych i wojewódzkich w granicach właściwości apelacji, a także mianowania aplikantów sądowych, co z założenia powinno wpłynąć korzystnie na zwiększenie efektywności w tych dziedzinach działalności sądowej. Od 1 stycznia 1991 roku nastąpiła zmiana właściwości sądów rejonowych i sądów wojewódzkich. Sądy rejonowe rozpatrywały sprawy drobniejsze, które ze względów społecznych powinny być rozpoznawane przez sądy najbardziej dostępne dla obywatela (położenie blisko miejsca zamieszkania). Sądy wojewódzkie miały rozpatrywać sprawy większej wagi ze względu na dysponowanie bardziej doświadczoną, wyspecjalizowaną kadrą, a także sprawy istotne społecznie, np. rozwód, unieważnienie małżeństwa. Rozgraniczenie właściwości w sprawach cywilnych następowało ze względu na wartość przedmiotu sporu, bez względu na przynależność sektorową stron. Ponadto reforma miała umożliwić wprowadzenie dwuinstancyjności w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych^[25].

W myśl uzasadnienia do rozporządzenia o powołaniu sądów apelacyjnych podział właściwości miejscowej sądów apelacyjnych nastąpił z uwzględnieniem przewidywanego wpływu spraw odwoławczych od wyroków sądów wojewódzkich, który oceniany był na podstawie liczby osób zamieszkałych na obszarze tworzonej apelacji oraz dostępności połączeń komunikacyjnych między siedzibą sądu apelacyjnego, a miastami w których znajdowały się siedziby poszczególnych sądów wojewódzkich. Sądom apelacyjnym wyznaczono, nie tylko zadania w sferze orzecznictwa, ale również szeroko pojętego nadzoru nad działalnością administracyjną sądów w okręgu apelacji oraz szkolenia i doskonalenia zawodowego pracowników. Sądy apelacyjne zaczęły funkcjonować 1 października 1990 roku przy obsadzie 170 sędziów i ok. 340 pracowników administracyjnych. ^[26]

***

Jakkolwiek proces transformacji ustrojowej w Polsce wymagał dalszych intensywnych działań, związanych zwłaszcza z koniecznością uchwalenia i wprowadzenia w życie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, czy procesem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, to jednak dla sądownictwa bilans pierwszych 18 miesięcy przełomu ustrojowego, mimo licznych niedostatków istniejących w tym okresie, należy uznać za znaczący.